INFORMACJE OGÓLNE – WSZYSTKO CO TRZEBA O NICH WIEDZIEĆ! (Dostępne również w formie podcastu)

Instrumenty dęte drewniane od wieków wzbogacają muzykę swoim ciepłym, unikalnym brzmieniem. Od delikatnych, subtelnych melodii po dynamiczne, ekspresyjne frazy – instrumenty te oferują szeroką paletę dźwięków, które mogą dodać głębi i koloru do każdej kompozycji. W tym wpisie poznasz podstawy instrumentów dętych drewnianych: ich podział, budowę, techniki gry i zastosowanie w muzyce.

To grupa instrumentów , w których źródłem dźwięku jest drgający słup powietrza. Jego drganie osiągane jest za pomocą stroika , dwóch stroików albo szczeliny, w którą w odpowiedni sposób wdmuchuje się powietrze. Niech nie zmyli Was nazwa – nie wszystkie instrumenty wykonane są z drewna – współcześnie wiele z nich jest metalowych lub zbudowanych z tworzyw sztucznych.

Uwielbiam je nazywać – Wiaterki 🤗

Instrumenty dęte drewniane w orkiestrze symfonicznej wyróżniają się różnobarwnością w zależności od rejestru w jakim grają. Jeśli chodzi o brzmienie to można wyróżnić dwa zakresy:

1. Zakres gry wyrazistej, tj. taki zakres, w którym dany instrument staje się najbardziej podatny do wydobywania najrozmaitszych, stopniowych i nagłych odcieni dynamicznych – forte, piano, crescendo, diminuendo, sforzando, morendo itp.
2. Zakres gry kolorystycznej, tj. taki zakres gdzie można uzyskać ciekawe „barwy” w wysokich rejestrach, potrafiące przebić się przez całą orkiestrę, np. Flet Piccolo lub ciekawe w niskich rejestrach, np. Kontrafagot

ZAKRESY BRZMIENIA

Instrumenty dęte drewniane można podzielić na dwa główne zakresy brzmieniowe:

1. Zakres gry wyrazistej
   W tym zakresie instrumenty najlepiej reagują na zmiany dynamiczne i artykulacyjne, takie jak forte, piano, crescendo, diminuendo, czy dramatyczne efekty, jak sforzando czy morendo. Jest to idealny obszar dla ekspresyjnych fraz, które wymagają precyzyjnego kształtowania dynamiki.
2. Zakres gry kolorystycznej
   To przestrzeń, w której instrumenty ujawniają swoje najciekawsze barwy, zwłaszcza w skrajnych rejestrach. Wysokie tony, jak te wydobywane przez flet piccolo, mogą przenikać przez całą orkiestrę, tworząc błyskotliwe akcenty. Z kolei niskie rejestry, np. kontrafagotu, dostarczają bogatego, ciemnego fundamentu.

SIŁA BRZMIENIA

Podstawowe instrumenty dęte drewniane – flet, obój, klarnet i fagot – można uznać za instrumenty o zbliżonej sile brzmienia. Każdy z nich dzieli się jednak na cztery rejestry, różniące się barwą i dynamiką:

• Niski – głęboki i ciepły, czasem subtelny, ale dosadny w przekazie.
• Średni – najbardziej uniwersalny, naturalny dla każdego instrumentu.
• Wysoki – jasny, przejrzysty, często wykorzystywany do melodii.
• Najwyższy – ekstremalnie jasny i przenikliwy, czasami ostry.

Granice między rejestrami nie są sztywne, ale różnice między skrajnymi rejestrami, np. niskim a wysokim, są łatwe do uchwycenia.

BARWA

Brzmienie dętych drewnianych można również podzielić według charakteru barwy:

• Instrumenty o barwie nosowej (ciemne)
  • Obój, rożek angielski, fagot, kontrafagot.
  • Ich brzmienie bywa melancholijne, introspektywne, idealne do wyrazistych fraz melodycznych.
• Instrumenty o barwie piersiowej (jasne)
  • Flet, klarnet, flet piccolo.
  • Jasne, przestrzenne brzmienie, które doskonale sprawdza się w szybkich, technicznych pasażach.

Możemy spróbować uchwycić charakter poszczególnych barw w naszym pięknym polskim języku. Dzięki temu łatwiej je zrozumiecie, a być może znajdziecie w tym inspirację do nadania odpowiedniej roli instrumentom w Waszym utworze. 🤗

Flet – barwa dźwięku chłodna, subtelna i lekka. W tonacji durowej świetnie oddaje niefrasobliwy, pełen wdzięku charakter melodii, natomiast w molowej zyskuje delikatny odcień powierzchownego smutku.

Obój – barwa dźwięku ujmująco ciepła. W tonacjach durowych brzmi naiwnie radośnie, podczas gdy w molowych wyraża wzruszający żal i melancholię.

Klarnet – niezwykle elastyczna i wyrazista barwa dźwięku. Idealny do melodii marzycielsko-radosnych lub błyskotliwych i wesołych w durowych tonacjach. W molowych zaś oddaje głęboką tęsknotę i dramatyczną intensywność, nie tracąc swojego marzycielskiego charakteru.

Fagot – barwa głęboka i pełna kontrastów. W tonacji durowej brzmi starczo-kpiąco, z nutą ironii, natomiast w molowej zyskuje niezwykłą głębię i wyraża bolesny smutek.

RUCHLIWOŚĆ

Ruchliwość, czyli zdolność do grania szybkich przebiegów, różni się w zależności od instrumentu:

• Najbardziej ruchliwe:
  • Flet – niezwykle szybki i lekki.
  • Klarnet – elastyczny, pozwala na płynne przechodzenie między rejestrami.
• Mniej ruchliwe:
  • Obój i fagot – bardziej melodyczne, spokojniejsze w szybkich pasażach, choć niezastąpione w spokojnych i bogatych frazach.

Warto zauważyć, że podwójne stroiki (obój i fagot) ograniczają dynamikę i ruchliwość w porównaniu do flecistów i klarnecistów.

KILKA PRAKTYCZNYCH WSKAZÓWEK DLA KOMPOZYTORÓW

1. Powtarzanie dźwięków: Wszystkie dęte drewniane są zdolne do powtarzania tych samych nut, ale podwójne artykulacje (tu-ku, tu-ku) są łatwiejsze na flecie, który nie posiada stroika.
2. Skoki oktawowe: Flet, obój i fagot doskonale radzą sobie ze skokami oktawowymi, w przeciwieństwie do klarnetu, którego budowa utrudnia takie przejścia.
3. Arpeggia i tremola dwudźwiękowe legato: Brzmią najlepiej na flecie i klarnecie, natomiast na oboju i fagocie są mniej efektywne.
4. Długie nuty: Ze względu na konieczność oddychania, instrumenty dęte drewniane nie powinny być obciążane zbyt długimi frazami bez przerwy. W takich przypadkach lepiej powierzyć partię smyczkom.
5. Wykorzystywanie barwy: Jasne instrumenty (flet, klarnet) są idealne do szybkich pasaży i ozdobników, natomiast ciemniejsze barwy oboju i fagotu świetnie sprawdzają się w spokojnych, nastrojowych liniach melodycznych.

Klarnet – muzyczny paszport Europy w „Terminalu” Johna Williamsa

W ścieżce dźwiękowej do filmu Terminal (2004) John Williams w mistrzowski sposób wykorzystał klarnet jako symbol europejskiej różnorodności. Ten ciepły, wszechstronny instrument doskonale oddaje charakter głównego bohatera, Viktora Navorskiego, który utknął na lotnisku między kulturami.

Klarnet, obecny w muzyce wielu krajów Europy – od węgierskich czardaszy po francuskie musette – staje się uniwersalnym „językiem” emocji i nostalgii. Williams buduje temat przewodni filmu na jego melancholijnym, a zarazem ciepłym brzmieniu, podkreślając zarówno smutek rozłąki, jak i subtelny humor sytuacji.

To doskonały przykład, jak jeden instrument może opowiedzieć całą historię – bez słów. 🎶

BONUS – SAKSOFONY 🎷

To również dęte drewniane z uwagi na pojedynczy stroik, który pełni role wibratora. Ale częściej wykorzystuje się w klimatach Jazzowych niż w klasycznej orkiestrze. Stąd omówię je osobno. Saksofon został wynaleziony przez Adolphe’a Saxa w połowie XIX wieku, a jego budowa i brzmienie szybko zdobyły popularność zarówno w muzyce klasycznej, jak i w jazzie czy muzyce rozrywkowej.

Kiedy saksofony po raz pierwszy zagościły w orkiestrze pod koniec XIX i na początku XX wieku, ich unikalna barwa dźwięku wniosła do sekcji dętej coś zupełnie nowego i egzotycznego. Stanowiły wówczas odświeżający akcent, który wyróżniał się na tle innych instrumentów. Mimo obiecujących początków, saksofony nie stały się jednak stałym elementem orkiestr, pozostając raczej okazjonalnymi gośćmi. W dużej mierze wynikało to z braku zainteresowania ze strony kompozytorów, a także z kosztów związanych z zatrudnianiem nowych muzyków na stałe. Dodatkowo, istnieje przekonanie, że saksofony często „przysłaniają” inne instrumenty dęte drewniane lub brzmią do nich zbyt podobnie, co ogranicza ich rolę w pełniejszym brzmieniu orkiestry

1. Rodzaje saksofonów

Saksofon występuje w kilku różnych odmianach, które różnią się zarówno wielkością, jak i tonem. Do najpopularniejszych należą:

• Saksofon sopranowy – mały, wysoki dźwięk, używany rzadko w orkiestrach, ale bardziej popularny w jazzie.
• Saksofon altowy – średniej wielkości saksofon o cieplejszym tonie, używany zarówno w orkiestrach, jak i w muzyce popularnej.
• Saksofon tenorowy – większy od altowego, o bardziej bogatym brzmieniu, często pojawiający się w muzyce klasycznej i jazzowej.
• Saksofon barytonowy – jeszcze większy, charakteryzuje się głębokim, pełnym dźwiękiem, pełni rolę basową w sekcji saksofonów.

2. Budowa saksofonu

Saksofon zbudowany jest z metalowego korpusu, ale podobnie jak inne instrumenty dęte drewniane, używa się w nim stroika. Stroik, umieszczony na ustniku, wytwarza dźwięk przy wdmuchiwaniu powietrza. Instrument wyposażony jest w klapy i mechanizm, który pozwala na zmienianie tonacji i wydobywanie różnych wysokości dźwięku.

3. Technika gry

Technika gry na saksofonie łączy elementy gry na instrumentach dętych i smyczkowych. Muzyk używa warg do przytrzymywania ustnika, a palcami steruje klapami. Saksofon, dzięki swojej technice, jest jednym z bardziej wyrazistych i dynamicznych instrumentów w orkiestrze, pozwalającym na wykonywanie zarówno szybkich pasaży, jak i długich, ekspresyjnych fraz.

Oto kilka popularnych technik gry na saksofonie, które pomagają wzbogacić brzmienie i ekspresję:

4. Rola saksofonu w orkiestrze

W klasycznej orkiestrze saksofon nie jest instrumentem pierwszoplanowym, chociaż w XX wieku zyskał na popularności, szczególnie dzięki kompozytorom takim jak Igor Strawiński, Maurice Ravel czy Leonard Bernstein. W orkiestrze symfonicznej saksofony pełnią zazwyczaj rolę instrumentu solowego lub wspierają inne sekcje, np. sekcję dętą blaszanych lub smyczków.

• Sekcja saksofonów: W niektórych orkiestrach można spotkać sekcję saksofonów, zwłaszcza w większych kompozycjach, które zawierają różnorodne instrumenty dęte. Saksofony wówczas wspierają brzmienie orkiestry, dodając głębi i ciepła.
• Instrument solowy: W wielu utworach saksofon występuje w roli solowej, zyskując na znaczeniu dzięki swojej wszechstronności. Jego dynamiczny dźwięk jest w stanie oddać zarówno delikatne melodie, jak i gwałtowne, ekspresywne fragmenty.
• Muzyka współczesna: W orkiestrach współczesnych saksofony występują częściej, zwłaszcza w muzyce XX i XXI wieku. Dzięki swojej elastyczności i możliwościom brzmieniowym saksofony zyskały uznanie kompozytorów muzyki nowoczesnej, którzy piszą dla nich specjalne partie.

5. Ciekawostki

• Saksofon był początkowo zaprojektowany do gry w orkiestrach wojskowych, a jego brzmienie miało łączyć najlepsze cechy instrumentów drewnianych i blaszanych.
• Choć saksofon jest bardzo popularny w jazzie, jego obecność w muzyce klasycznej była początkowo ograniczona. Dopiero w XX wieku kompozytorzy zaczęli wprowadzać go do swoich dzieł.

Saksofon to instrument, który z biegiem czasu zdobył szerokie uznanie zarówno w orkiestrach symfonicznych, jak i w innych formach muzycznych. Jego charakterystyczne brzmienie, łączące ciepło i siłę, sprawia, że jest nie tylko ciekawym elementem dętej sekcji orkiestry, ale również często wybieranym instrumentem w solowych partiach.